Δευτέρα, 11 Ιανουαρίου, 2021
Της Κέλλυς Πολυχρονίου
Διευθύντρια του Προγράμματος Νέων Ελληνικών, Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βοστώνης. Associate in Hellenic Studies, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Harvard. Φωτογραφία: Ευγενική παραχώρηση
- Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
- Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
- Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,
και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί
τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί
τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
- Γιατί οι δυο μας ύπατοι κ’ οι πραίτορες εβγήκαν
σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·
γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,
και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια·
γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.
- Γιατί κ’ οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
κι αυτοί βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.
- Γιατί ν’ αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
κ’ η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν).
Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ’ η πλατείες,
κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
Ενα στοχαστικό, διδακτικό, πολιτικό, θρησκευτικό και ειρωνικό ποίημα, το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» είναι ένα αριστούργημα που φαίνεται να μην χάνει ποτέ τη σημασία του. Σύμφωνα με τον J. Phillipson, «Το ποίημα είναι ένα αριστούργημα ειρωνείας, αλλά αξίζει να τύχει προσοχής το γεγονός ότι δεν υπάρχει σαρκασμός, μυστικισμός, χλευασμός, οπουδήποτε σ’ αυτούς τους στίχους. Η ειρωνεία έχει να κάνει με την κατάσταση, τις περιστάσεις, το απρόβλεπτο μέλλον. Θα μπορούσε να συμβεί σε οποιαδήποτε υπερπολιτισμένη κοινωνία». Εχει συμβεί - και ξανασυμβαίνει στη δικιά μας.
Το ιστορικό ποίημα του Καβάφη αναφέρεται σε πολιτικούς, ηγέτες γενικά, που αδυνατούν να βοηθήσουν την κάποτε κυρίαρχη πόλη, το κράτος ή την αυτοκρατορία τους να διαβούν μέσα από δύσκολες συνθήκες. Εφτασαν στο σημείο όπου η κατάρρευση αυτής της αυτοκρατορίας φαίνεται να είναι αναπόφευκτη, τουλάχιστον στο μάτι του παρατηρητή. Οι ξένοι κατακτητές δεν αποτελούν τώρα μόνο μια απειλή, αλλά και τα μέσα, με τα οποία η προηγούμενη εξουσία ορίζεται. Αυτή η «λύση» που παρέχουν οι βάρβαροι βοηθάει στην απάντηση της ερώτησης: «Τι είμαστε;». Δίχως την απειλή τους -που υποθετικά αποτελούν- δεν υπάρχει διαφυγή από την απώλεια ταυτότητας.
Είναι αλήθεια ότι οι βάρβαροι αντιπροσωπεύουν μια πρωτόγονη κατάσταση. Αλλά αντιπροσωπεύουν, επίσης, ένα σθένος και μια δύναμη που δυναμώνουν αντί να εξασθενούν. Οι βάρβαροι είναι λύση και καταστροφή συνάμα. Αν η κοινωνία σας τελειώσει, το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» σημαίνει «Περιμένοντας το τέλος σας». Η Αναστασία Αντωνοπούλου, Καθηγήτρια στο τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών γράφει:
«Η παρουσία των βαρβάρων, στο σύνολό της, είναι πανίσχυρη στο ποίημα και υπερτονίζεται με την επανάληψη του επιθέτου ‘οι βάρβαροι’ δέκα φορές......
Η παράδοση και η ήττα γίνονται αντιληπτά ως η μόνη σωτηρία, η μόνη λύση, για τους απαρχαιωμένους και φθαρμένους πολιτισμούς. Ετσι, καταδεικνύεται μια σαφής συνάφεια με το κυρίαρχο θέμα ‘εκφυλισμός-αναγέννηση’, το οποίο συχνά στη λογοτεχνία findesiècle εκφράζεται συμβολικά μέσα από την πτώση της αυτοκρατορίας και της επικείμενης άφιξης των βαρβάρων».
Με τον ίδιο τρόπο που μια αυτοκρατορία αντιμετωπίζει την απειλή από εισβολείς, αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση ζωής και θανάτου στην οποία η ποιότητα των ηγετών μιας χώρας γίνεται εμφανής. Εκείνοι που καθοδηγούνται από την πολιτική εξουσία, τον εγωισμό, την αλαζονεία και την απληστία οδηγούν τους ανθρώπους τους στην πολιτική και κοινωνική παρακμή. Ισως πιο ανησυχητική είναι η εικόνα,στην οποία αναφέρεται ο Καβάφης, για ηγέτες που μπορούν να αυτοπροσδιοριστούν μόνο από και μέσα από κρίσεις. Η πανδημία του Covid-19 είναι -κατά μία έννοια- η δική μας εκδοχή των βαρβάρων του Καβάφη, την οποία αντιμετωπίζουμε με την ανησυχητική αίσθηση ότι, όταν θα έχει φύγει, οι ηγέτες μας ενδέχεται να έχουν απωλέσει την καθοριστική τους αιτία.
Οχι μόνο πολλοί ηγέτες έχουν αποτύχει στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν την πανδημία, αλλά πολλοί έχουν επίσης προσπαθήσει να χρησιμοποιήσουν την πανδημία για τους δικούς τους σκοπούς. να αιτιολογήσουν τις ενέργειές τους μέσω της πανδημίας, όπως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες θα μπορούσαν να αιτιολογήσουν ενέργειες επειδή οι «βάρβαροι» ήταν εκεί έξω. Δεν είναι ότι οι ηγέτες είναι απαραίτητα κακοί. Κατά μία έννοια, αντιμετωπίζουν ένα μεγαλύτερο πρόβλημα από τις δυνάμεις τους, όπως και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες που βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους βαρβάρους. Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ορισμένοι ηγέτες ήταν απογοητευτικοί στο διάβα της Ιστορίας. Η αδυναμία, η απάθεια και η ηθική παρακμή τους οδήγησαν τους δικούς τους ανθρώπους στην απόγνωση και το θάνατο. Δίπλα τους βρίσκεται μια κοινωνία γεμάτη από φόβους και αβεβαιότητα. Μια κοινωνία αδύναμη, με τους ανθρώπους της να έχουν μετατραπεί σε κενό περιεχόμενο χωρίς πεποιθήσεις και αρχές. Η Μαρία Μπολέτσι, κάτοχος της έδρας Ελληνικών Σπουδών στο Αμστερνταμ επισημαίνει εδώ:
«Κατά την αντίληψη του ΜorrisBerman (Αμερικανός ιστορικός) για το ποίημα του Καβάφη, οι βάρβαροι γίνονται αντικείμενο μιας αποκλειστικά αρνητικής σημασίας. Είναι οι καταστροφείς που ένας παρακμάζων πολιτισμός περιμένει με φόβο. Ως εκ τούτου, η μελλοντική προοπτική, με την οποία καταλήγει, δεν προκαλεί έκπληξη: «Είναι μια ψυχρή σκέψη, η πιθανότητα ότι για το υπόλοιπο του νέου αιώνα, η Αμερική θα περιμένει τους βαρβάρους».
Ο Καβάφης διαβάζει την Ιστορία, χρησιμοποιώντας τους κλασικούς, ελληνιστικούς και βυζαντινούς χρόνους. αλλά τους κοιτάζει με μια ιστορική και πολιτική οπτική, όπου η ιστορία γίνεται πολιτική και επικρίνεται. Στο τέλος, το μήνυμά του είναι ότι όταν αντιμετωπίζουμε κρίσεις με αξιοπρέπεια και χωρίς συμβιβασμούς, δεν είμαστε δειλοί και μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την ταπείνωση. Αυτό μας βοηθά να κερδίσουμε τους αγώνες της ζωής και να μην παραιτηθούμε. Κοιτώντας προς αυτήν την κατεύθυνση και δημιουργώντας πραγματικούς ηγέτες αρκεί για να μας αναδείξει νικητές στη ζωή.
«Περιμένοντας τους Βαρβάρους» είναι ένα ποίημα για το οποίο ο Καβάφης δέχτηκε σκληρή επίθεση.Το ποίημα προσφέρθηκε ως παράδειγμα ποίησης που πρέπει να υποστεί κάθαρση. Τι ειρωνεία είναι να πούμε ότι αυτή η ποίηση απαιτεί κάθαρση, αντί να αντιδράσουμε στο είδος της ηγεσίας που επικρίνει ο Καβάφης.
Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω μια άλλη παραλληλότητα ανάμεσα στο ποίημα και το σημερινο πλαίσιο. Ατομα που δεν φορούν μάσκες ή παραβιάζουν άλλες κυβερνητικές εντολές έχουν αντιμετωπιστεί σαν «βάρβαροι» από την κυβέρνηση και τα Μέσα Ενημέρωσης. Και οι δυο, κυβέρνηση και Μέσα Ενημέρωσης, προσπαθούν να διεκδικήσουν τάχιστα το ηθικό πλεονέκτημα για λογαριασμό τους. Φυσικά, η χρήση μάσκας είναι σημαντική, αλλά είναι εξίσου αληθινό ότι είναι ευθύνη της πολιτικής ηγεσίας να παρέχει μάσκες σ’ όσους δεν έχουν τα μέσα για να προστατευθούν. Οι ευημερούσες κοινωνίες πρέπει να κάνουν περισσότερα για να βοηθήσουν τους φτωχούς, μειώνοντας έτσι τις λοιμώξεις και τους θανάτους σε υποβαθμισμένες περιοχές. Μια πλούσια κοινωνία είναι εκείνη που παρέχει και σώζει τους ανθρώπους της.
Οι καιροί των μεγάλων απειλών και του μεγάλου άγχους είναι μια ευκαιρία για να δοκιμαστεί ο χαρακτήρας μας. Σε τέτοιες εποχές αναδύεται ο ηρωϊσμός, όπως αυτός απεικονίζεται στον Καβάφη. Και έχουμε δει πολλούς ήρωες στην εποχή του κορωνοϊού.
Θερμοπύλες
Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους. Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Οι ήρωές μας είναι αυτοί που φρουρούν τις σημερινές Θερμοπύλες. Είναι εκείνοι που κυριολεκτικά βρίσκονται ανάμεσα σ’ εμάς από τη μια μεριά κι από την άλλη τον ιό και τον θάνατο. Θυσιάζονται αυτές τις δύσκολες στιγμές όπως οι Σπαρτιάτες και ο βασιλιάς τους Λεωνίδας. Οι γιατροί, οι νοσοκόμες και το νοσοκομειακό προσωπικό, που εργάζονται ατέλειωτες ώρες, θέτοντας σε κίνδυνο κάθε λεπτό τη ζωή τη δικιά τους και των οικογενειών τους για να μας σώσουν, μας παρακινούν να σκεφτούμε το Καβαφικό ποίημα. Ενώ η κοινωνία του ποιήματος «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» περιμένει, παθητικά και αναμενόμενα, καθώς πλησιάζει η υποτιθέμενη «απειλή», ο Λεωνίδας και οι τριακόσιοι γενναίοι Σπαρτιάτες του βγήκαν για να φρουρήσουν την Ελλάδα με τη ζωή τους, πολεμώντας τους Πέρσες και τον Βασιλιά Ξέρξη ενάντια στις πιθανότητες. Οι «Θερμοπύλες» μας προσκαλούν να υποθέσουμε ότι όσοι έδωσαν τη ζωή τους, γνωρίζοντας ότι θα πεθάνουν εξαιτίας προδοσίας είχαν ήδη επιδείξει τις αξιοθαύμαστες ιδιότητες που αναφέρονται στο ποίημα.
Οι ήρωες αυτής της πανδημίας γνώριζαν τον κίνδυνο στον οποίο εκτέθηκαν, συχνά με περιορισμένο εξοπλισμό για την προστασία τους και ανεπαρκή μέσα για να σώσουν ζωές, ωστόσο έκαναν το αδύνατο, πολεμώντας με τη δύναμη των ημίθεων αν και γνώριζαν ότι είναι θνητοί. Εχουν γράψει ιστορία και πρέπει να τιμηθούν όπως οι ήρωες. Την ίδια ώρα, απευθύνουμε κατηγορία στον Εφιάλτη, του οποίου οι κακές αποφάσεις κόστισαν τη ζωή τόσων πολλών ανθρώπων.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι καθημερινοί άνθρωποι, γιατροί και νοσοκόμες, ερευνητές σε εργαστήρια και άλλοι που εργάζονται για τη δημιουργία και διανομή θεραπειών και ενός εμβολίου, που έχουν εργαστεί τόσο σκληρά για να μας προστατεύσουν. Αξίζουν την αναγνώριση που οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι επιθυμούν τόσο συχνά να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους.
Θα τελειώσω το ταξίδι μου στη συσχέτιση του Καβάφη με τον κορωνοϊό με την «Ιθάκη», το αγαπημένο μου ποίημα, που αποτελεί έναν οδηγό για να ζήσουμε μια υπέροχη ζωή και μας προσφέρει έναν δρόμο διαφυγής σε μια εποχή κρίσης.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Αλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Ετσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Το πιο γνωστό ποίημα του Καβάφη και, ειδικά, αυτές οι τελευταίες γραμμές, καθώς του αρέσει να κλείνει τα ποιήματά του μ’ ένα διδακτικό συμπέρασμα, αποτελεί για μένα το καλύτερο συμπέρασμα για να ζήσει ο άνθρωπος μια καλή ζωή.
Η εμπειρία που αποκομίζουμε περνώντας μέσα από την πανδημία και τα διδάγματα που μαθαίνουμε κατά τη διάρκεια αυτής θα πρέπει να μας οδηγήσουν στην επαναξιολόγηση της ζωής μας και των στόχων μας. Πρέπει να μας κάνουν να αναρωτηθούμε για το ποια είναι η πραγματική ευτυχία και ποιες είναι οι πραγματικές αξίες στη ζωή. Πρέπει να κυοφορούμε την ελπίδα ότι η γνώση από τα λάθη μας θα βρει εφαρμογή στις επόμενες κρίσεις. Ο Καβάφης μας παρέχει αθάνατα παραδείγματα αντιμετώπισης και υπέρβασης κρίσεων.
Οπως γράφει η Μικαέλα Αλίκη Καμπέρη στο πανεπιστήμιο Lund στη Σουηδία: «Οι φόβοι και η ανασφάλεια είναι επικίνδυνες καταστάσεις και μόνο αυτές μπορούν να εμποδίσουν κάποιον να ζήσει τη ζωή στην οποία ο Καβάφης αναφέρεται. Ετσι, το άτομο πρέπει να είναι αρκετά σοφό για να μην φοβάται».
Ας λάβουμε υπόψη μας τα μαθήματα του Καβάφη, παραμερίζοντας το φόβο σ’ αυτό το ταξίδι, έτσι ώστε να κατορθώσουμε να φτάσουμε στο «σπίτι μας» με ασφάλεια, στις «Ιθάκες» μας, όπου μαθαίνουμε να εκτιμούμε τα πάντα.
*Η Κέλλυ Πολυχρονίου είναι Διευθύντρια του Προγράμματος Νέων Ελληνικών, Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βοστώνης.
Associate in Hellenic Studies, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Harvard
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου